توبه در حقیقت پشیمان شدن از گناه و بازگشتن از راهی است که انسان در گذشته بر خلاف رضای پروردگار رفته است . توبه حقیقی نیز همان توبه نصوح است ؛ یعنی توبه و پشیمانی بدون بازگشت. اگر کسی احساس کند که واقعا از گذشته خود نادم و پشیمان گشته و راه خود را به سوی خداوند عوض کرده، باید بداند که اهل توبه واقعی است و اینچنین توبه ای هرگز رد نمی شود. به عبارت دیگر مشکل و نگرانی ای که در زمینه قبول توبه وجود دارد ، از طرف خداوند ؛یعنی پذیرنده توبه نیست . مشکل از جانب خود توبه کننده است که آیا موفق می شود راه خود را به سوی خداوند تغیر دهد یا نه.
هر گناهی قابل توبه است و خداوند خود فرموده است : «ان الله یغفر الذنوب جمیعا; خداوند همه گناهان را می آمرزد. در برخى موارد مانند غیبت و تهمت طلب رضایت از غیبت شونده نیز در صورت امکان لازم است، ولى در مورد گناهانى همچون زنا، پشیمانى واقعی، تصمیم بر عدم تکرار و طلب مغفرت از خداوند براى توبه کافى است.
در آیه 70 سوره فرقان بیان شده است: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً؛ مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آوردند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات تبدیل مى‏کند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است».
اقسام گناه و روش های توبه:
توبه را از یک لحاظ به دو قسم تقسیم کرده اند: یک دسته از گناهان، کوچک و کم شعاعند و صرفا با استغفار و پشیمانی قلبی، جبران می شود، اما دسته دیگری از گناهان، هم بزرگ و ویران کننده هستند و هم اثر وضعی دارند. این دسته، اضافه بر پشیمانی قلبی و استغفار با زبان،‌ اقدام عملی و جبران مافات و ترمیم خرابیهای بوجود آمده را نیز می طلبد!
در تقسیم بندی دیگر، گناهانی را که ممکن است انسان مرتکب شود می توان به سه دسته تقسیم تقسیم کرد:
الف. ستم به خویشتن؛ یعنی انسان از این ناحیه به جان، مال و حیثیت خویش صدمه زده و موجب عدم پیشرفت یا فقر و عقب افتادگی و گرفتاری خود شده است. در این گونه موارد، گرچه گنهکار در حق خود ظلم کرده، ولی چون معمولا پای شخص دیگر و حق دیگری در بین نیست، با استغفار و جبران خطاها و ضررها، آسانتر می توان از آها توبه کرد و راه خیر و صلاح و سعادت دنیوی و اخروی را در پیش گرفت.
ب: حق الله
فطرت پاک و سالمی که خداوند در نهاد انسان قرار داده، اعضاء و جوارح و نعمتهای فراوان مادی و معنوی، پانزده میلیارد سلولی که در مغز اوست و سرانجام «ارسال رسل و انزال کتب» همه برای پویایی و سعادت اوست، اما با تأسف آدمی بر اثر تأثیرپذیری از عوامل درونی و بیرونی، همه این نعمتها را نادیده انگاشته و را تمرد و عصیان را در پیش می گیرد! اما راه کاری که برای این دسته گناهان وجود دارد این که: اگر شرک و کفر صورت گرفته، باید «توحید» و یکتاپرستی را جایگزین آن نمود، و اگر در احکام و فروع دین کوتاهی و تعلل شده باید به تکمیل و جبران آنچه از دست رفته اقدام کرد.
ج: حق الناس
شرایط توبه در «حق الناس» سنگین تر از توبه در «حق الله» است و این گناه؛ یعنی تجاوز به حقوق دیگران را امام علی(ع) از آن به «مظالم العباد»(کلینی، اصول کافی، ج2، ص443) و امام زین العابدین(ع) به «تضییع حقوق الاخوان»(مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص415) یاد کرده اند.
در روایت آمده: پیامبراکرم(ص) به خانه کعبه نگاه کرد، آن را مورد تعظیم قرار داد و سپس ادامه داد: حق واحترام یک مؤمن از تو بالاتر است، چون خداوند خانه کعبه را دارای یک احترام و عظمت دانست و از مؤمن سه چیز را: «مال-خون-سوءظن»(همان، ج67، ص71)
بر این اساس مردم و مؤمنان دارای سه نوع حق، احترام و مصونیتند؛ به موازات همین سه حق ممکن است سه نوع ظلم هم به آنان روا شود و بر همین پایه سه نوع توبه هم واجب می شود که این سه عبارتند از: 1. تجاوز به مال 2. لطمه به جان 3. ضربه به آبرو.
توبه و جبران گذشته:
توبه؛ یعنى، پشیمانى و تصمیم جدى بر ترک گناه. همچنین جبران خسارت‏هاى مالى و حقوقى مردم و... حال اگرکسى به راستى و از روى اخلاص توبه کرد، مطمئن باشد خداوند کریم و مهربان - هم چنان که خود وعده فرمودهاست - توبه او را خواهد پذیرفت.
گناهانى که فقط از حقوق خداوند است، چنانچه قضا و کفاره داشته باشد - مانند نماز، روزه و حج - انسان بایدعلاوه بر توبه و تصمیم بر ترک گناه، قضاى آنها را نیز به جا آورد و کفاره آنها را بپردازد و آنهایى که قضا و کفاره ندارد -مثل دروغ و استمنا و ... - فقط توبه و استغفار کافى است. در گناهانى نیز که در آنها حقوق مردم پایمال شده - مثل دزدى و از بین بردن اموال مردم یا قتل و جرح دیگران و ... علاوه بر توبه و پشیمانى باید رضایت صاحبان حق را باپرداخت غرامت یا حلالیت گرفتن حاصل کرد.
مهمترین شرایط توبه عبارت است از :
1. پشیمانی و ندامت از صمیم قلب و تصمیم بر عدم ارتکاب دوباره
2. استغفار و طلب بخشش
3. تصمیم قاطع بر جبران گذشته و ادای حقوق، خصوصا اگر حق الناس باشد

نمار توبه:
توبه صرفا با نماز محقق نمی شود اما بهترین اعمال برای توبه و استغفار ، نمازی است که حضرت رسو‌ل‌الله ، صلی الله علیه و آله ،‌ بیان فرموده است . این نماز هرچند برای یک‌شنبه‌ی مـاه ذو‌القعـده وارد شده است ، اما مطابق همین روایت ، می‌توان آن را هر زمان که خواستیم ، انجام دهیم . این نماز اثری عجیب در توبه دارد . متن و ترجمه‌ی روایت ، به نقل از کتاب شریف اقبال الاعمال ، چنین است
احمد بن عبدالله ، از منصور بن عبدالحمید ، از ابوامامه ، از انس بن مالک ، روایت کرد که او گفت :
رسول‌الله ، صلی الله علیه و آله ، در روز یک‌شنبه‌ای از ماه ذوالقعده از منزل خارج شد و به میان اصحاب آمد و گفت : « ای مردمان ! چه کسی از شما ، می خواهد توبه کند ؟ » . گفتیم : « ای رسول‌الله ! همه‌ی ما می‌خواهیم توبه کنیم . » . او ، علیه السلام ، گفت : « غسل کنید و وضو بگیرید و چهـار رکعت نماز [ دو تا دو رکعتی ] بخوانیـد . در هر رکعت ، یک بـار فاتحةالکتاب ، و قل هو الله احد را سه بار ، و قل اعوذ برب الفلق و ‌ قل اعوذ بر الناس را هر کدام یک بار بخوانید .
[ در پایان دو رکعت دوم ] سپس هفتاد بار استغفر الله ربی و اتوب الیه بگویید . سپس استغفار را با ذکر لاحول و لاقوة الا بالله العلی العظیم پایان دهید .
سپس بگویید : یا عَزِیزُ یا غَفَّارُ، اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ ذُنُوبَ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ فَانَّهُ لا‌یَغْفِرُ الذُّنُوبَ الا انْتَ ؛ ای عزیز ! ای غفار ! گناهان من و گناهان همه‌ی مردان و زنان مؤمن را بیامرز ؛ که تنها تویی که گناهان را می‌آمرزی . » .
سپس او ، علیه السلام ، گفت : « هیچ بنده‌‌خدایی از امت من نیست که این نماز را بخواند مگر این‌که از آسمان ندا داده شود که : ای بنده‌ی ایزد ! کردارت را از نو آغاز کن که توبه‌ات پذیرفته شد و گناه‌ات آمرزیده شد . و فرشته‌ای از زیر عرش ندا می‌کند : ای بنده‌ی ایزد ! به تو وخاندان و نسل‌ات ، برکت داده شد . و فرشته‌ی دیگری ندا می‌دهد : ای بنده‌ی ایزد ! دادخواهان از تو ، در روز قیامت ، از تو راضی خواهند شد . و فرشته‌ی دیگری ندا می‌دهد : ای بنده‌ی ایزد ! با ایمان می‌میری و دین اسلام از تو جدا نخواهد شد وبه قبرت وسعت داده می‌شود (‌ و در فشار نیستی ) و در آن نور پاشیده می‌شود . و فرشته‌ای دیگر ندا می‌دهد : ای بنده‌ی ایزد ! پدر و مادرت از تو راضی می‌شوند ، هر چند پیش از این بر تو خشم‌گین بودند . توبه‌ی تو با این نماز ، سبب آمرزیدن پدر و مادر و نسل‌ات می‌شود . در دنیا و آخرت ، وسعت رزق خواهی داشت . و جبراییل ، علیه السلام ، ندا می‌دهد : من همان‌ام که به همراه فرشته‌ی مرگ خواهم آمد تا بر تو مدارا کند و میراندن ، آسیبی به تو نرساند . همانا ، روح از بدن تو به آرامی خارج خواهد شد . . » .
گفتیم : « ای رسول‌الله ! اگر بنده‌ای این نماز را در غیر این ماه انجام دهد باز هم از چنین فایده‌هایی بهره خواهد برد ؟ » . او ، علیه السلام ، گفت : « مانند آن‌چه وصف کردم ، [ او نیز بهره خواهد برد ] . همانا ، این نماز و خواص آن را هنگام معراج ، جبراییل به من یاد داد . » .

برای مطالعه بیشتر ر.ک منابع اخلاقی:
-گناه شناسی/ محسن قرائتی.
-گناهان کبیره/ شهید دستغیب.
- شهید دستغیب، قیامت و قرآن (تفسیر سوره طور).
- مقالات, استاد محمد شجاعی.
- ترجمه جامع السعادات، مرحوم نراقی.
- ترجمه الاخلاق، مرحوم شبر.
- نقطه های آغاز در اخلاق، مهدوی کنی.